Parowozy serii Ty3/Ty43

Historia

Parowóz BR42 (Ty3) powstał jako mocniejsza odmiana maszyn wojennych serii 52 (Ty2), przez połączenie kotła ciężkich maszyn BR44 (Ty4) z podwoziem bardzo uniwersalnych parowozów BR52. Kocioł nowego parowozu różnił się od pierwowzoru nieco skróconymi rurami ogniowymi, dzięki czemu parowóz miał mniejszy nacisk osi wymagany przy obsłudze linii o kiepskiej nawierzchni. Parowozy te z założenia były budowane tylko na czas wojny ze Związkiem Radzieckim, stąd uproszczona konstrukcja i bardzo staranne przystosowanie do zimnego rosyjskiego klimatu. Z początku planowano budowę 8000 maszyn BR42, jednak później, 16 kwietnia 1943 roku Główna Komisja Konstrukcyjna ustaliła, że zbuduje się 2500 maszyn z klasycznym kotłem zespórkowym i ostoją belkową, 1150 z kotłem wodnorurkowym Brotana i ostoją blachownicową oraz 650 z kotłem Brotana i 5cio osiowym tendrem kondensacyjnym.

Działania wojenne zweryfikowały te plany (które były zresztą kilka razy zmieniane) poważnie utrudniając budowę nowych parowozów, a w kilku przypadkach uniemożliwiając ją. Wytwórnie Borsig i Krauss-Maffei w ogóle nie podjęły produkcji. W niektórych przypadkach rezygnowano z budowy parowozów serii 42 na rzecz bardziej uniwersalnych 52. Pierwsze 2 sztuki maszyn serii 42 wyjechały z fabryki Henschel. Były one jedynymi parowozami tej serii z kotłami Brotana. Produkcję tych maszyn przedstawia tabela:

BR42 osiągał prędkość maksymalną 80 km/h. Mógł ciągnąć po torze poziomym pociąg o masie 1650 t z prędkością 60 km/h. Niestety na skutek zastosowania nieobrobionych lub obrobionych w uproszczony sposób części mechanizmu napędowego, a także uproszczonej konstrukcji, parowozy te jeździły dość niespokojne. Maszyny te zaczynały się spokojnie zachowywać dopiero wtedy gdy miały kilkusettonowy skład na haku.

Po zakończeniu wojny, oprócz Niemiec, parowozy te znalazły się na kolejach Francji, Węgier i ZSRR, a także w Polsce. W Austrii zbudowano jeszcze 72 nowe maszyny. We francji, ZSRR i na Węgrzech zostały dość szybko wycofane z ruchu, w Niemczech jeździły do końca lat 60-tych. W Polsce znalazły się 3 maszyny, które zostały oznaczone serią Ty3 i numerami od 1 do 3. Były to 42 1427, 42 1504 i 42 1426.

Wykorzystując części pozostawione w Elblągu przez wycofujących się Niemców, poznańskie zakłady HCP rozpoczęły montaż, a od 1948 roku produkcję kolejnych parowozów serii 42, które na PKP otrzymały oznaczenie Ty43. W sumie zbudowano ich w Poznaniu 126, z czego 2 zostały przeznaczone dla resortu górnictwa, skąd na początku lat 50-tych zostały w zamian za inne lokomotywy, przejęte przez PKP.

Pierwsze parowozy tej serii przekazano do DOKP Wrocław, później całą serię przeniesiono do DOKP Poznań, Lublin i Szczecin. W 1952 roku do serii Ty43 włączono pracujące dotychczas w DOKP Lublin, Poznań i Gdańsk parowozy Ty3, oznaczając je numerami 126 (Ty3-2), 127 (Ty3-3) i 129 (Ty3-1).

Do końca lat 60-tych parowozy Ty43, podobnie jak inne maszyny towarowe o układzie osi 1-5-0 były pod specjalną opieką Centralnego Zarządu Trakcji w Ministerstwie Komunikacji. W miarę elektryfikacji głównych linii nadwyżki Ty43 trafiały do zapasów długotrwałych, ale jeszcze w 1967 i 68 roku były w wyłącznej dyspozycji Ministerstwa Komunikacji, do wykorzystania w okresie zwiększonych przewozów.

Parowozy te pracowały między innymi na liniach:

• Poznań - Stargard Szczeciński - Szczecin
• Poznań - Piła
• Piła - Kostrzyn
• Piła - Szczecinek - Białogard
• Poznań - Gniezno - Inowrocław
• Godków - Starogard Szczeciński - Białogard - Słupsk
• Sędziszów - Skarżysko Kamienna
• Sędziszów - Strzemieszyce - Jaworzno Szczakowa

Najwięcej parowozów Ty43 stacjonowało w parowozowni Gniezno, gdzie w 1980 roku było ich 31 sztuk oraz Piła (27 szt.). Stacjonowały wtedy także w Sędziszowie, Białogardzie, Wągrowcu, Szczecinku i Chełmie. Ustąpić miejsca musiały dopiero lokomotywom ST44, które w latach 70-tych zaczęły w dużych ilościach przybywać do Polski. Eksploatacja serii Ty43 zakończyła się w 1989 roku, nie licząc Ty43-123, który do 1999 roku pracowal w Wolsztynie. Zachowano też parowóz Ty43-126 (Schichau 4448/1944), który w 1990 roku przeszedł naprawę główną i ze swoim pierwotnym oznaczeniem (Ty3-2) trafił do Wolsztyna, gdzie do roku października roku 2002 prowadził pociągi towarowe i specjalne. Obecnie upłynął kilkakrotnie przedłużany termin rewizji kotła i parowóz teoretycznie oczekuje naprawy głównej, ale w praktyce niszczeje na terenie lokomotywowni PKP Cargo w Lesznie.

Opis konstrukcji

Parowozy Ty43 były parowozami o uproszczonej "wojennej" budowie. Wiele części było nieobrobionych, lub obrobionych w uproszczony sposób. Niektóre części, jak na przykład druga piasecznica, zostały w ogóle pominięte. W maszynach tych, podobnie jak w innych parowozach wojennych zastosowano małe wiatrownice Wittego i całkowicie zamkniętą budkę z jednym oknem z boku. Oczywiście parowozy te były przystosowane do podboju ZSRR, miały wybitnie staranną izolację cieplną. Nacisk osi wynosił 17,1 t, a moc 1170 KM.

Parowozy te miały względem swojego pierwowzoru (Ty2/42) przede wszystkim większy, wydajniejszy kocioł, którego powierzchnię ogrzewalną zwiekszono kosztem jednej piasecznicy. Średnica cylindrów wynosiła 630 mm i była o 30 mm większa niż w Ty2. Innymi szczegółami, którymi Ty43 różnią się od Ty2/42 są ukośnie załamane końce pomostów i brak wgłębień z poziomymi poręczami na budce maszynisty.

Ty3 i Ty43 miały ostoję belkową, wyposażoną w kliny nastawcze. Osie wiązane I i ostatnia miały przesuw boczny, a koła środkowej osi napędnej miały zwążone obrzeża. Oprócz tego pierwsza oś wiązana wraz z osią toczną stanowila wózek Kraussa-Helmholtza, dzięki czemu parowóz mógl bez problemów pokonywać łuki o promieniu 150 m. Mechanizm napędowy był typowy, ze stawidlem Heusingera i dwucylindrową bliźniaczą maszyną parową.

Dodatkowe wyposażenie stanowił turbogenerator, prasa smarna Friedmanna, czterocylindrowa sprężarka i przegrzewacz Schmidta.

Tender był beczkowy, wyposażony w możliwość wstępnej regulacji naprężenia sprężyn nośnych. Dzięki temu parowóz mógl w obu kierunkach osiągać prędkość maksymalną 80 km/h. Niektóre egzemplarze były wyposażane w stoker.

W latach 60-tych XX wieku wprowadzano w konstrukcji parowozów Ty43 liczne modyfikacje i usprawnienia. W paleniskach zabudowywano ruszty ruchome i rury cyrkulacyjne. Tłoki silnika parowego uszczelniano za pomocą pierścieni segmentowych. Istalowano też bardziej niezawodne inżektory: Metcalfe'a na parę odlotową i Nathana na parę świeżą. Nad osią toczną zakładano blachę chroniącą ją przed zanieczyszczeniami z dymnicy. Wydłużono o 22 cm komin, co poprawiło naturalny ciąg. Zaowocowało to zwiększeniem temperatury pary i zmniejszyło zużycie węgla.
Na tendrach montowano dźwignię do otwierania klap wlewowych bez potrzeby wchodzenia na drabinki, a skłonne do pęknięć dna tendrówwzmacniano dodatkowym pasem blachy.

Zachowane egzemplarze